Vanavond sprak onze presentator Jelte Posthumus voor de gelegenheid weer een geschiedeniscolumn uit. Deze keer ging hij in op de geschiedenis van de ordinaire spotprent in Frankrijk. Omdat de satire niet mag doven.

 

 

Column voor Glasnost op 13 januari 2015 met daaronder enkele aangehaalde prenten. Door Jelte Posthumus.

Van Marie-Antoinette tot Mohammed – de geschiedenis van de Franse spotprent

In 1789 stelden de Franse revolutionairen de Verklaring van de Rechten van de Mens op waarin de vrijheid van meningsuiting werd verankerd. Artikel 11 van die Verklaring begint met de woorden: ‘De vrije uitwisseling van gedachten en meningen is een van de meest kostbare rechten van de mens.’ Daarin echo’den de fameuze woorden van Voltaire: ‘ik ben het niet eens met wat je zegt, maar ik zal het recht om het te zeggen tot de dood toe verdedigen.’ In Frankrijk, het land dat juist via kritische tijdschriften de 18e-eeuwse Verlichting aanklikte, ging afgelopen week het licht uit, juist, vanwege een kritisch tijdschrift.

Van Molière tot Charlie Hebdo: het schenenschoppen zit in het Franse bloed. In Nederland zijn we dat een beetje verleerd. Charlie Hebdo had nooit zo alleen moeten staan in z’n ordinaire spot. Je kan de terrorist beter het oog verblinden met satire; nu was er slechts één oplichtend mikpunt.

Terug nu naar het 18e-eeuwse Frankrijk.

De meeste, veelal ongeletterde Fransen kwamen niet in de verlichte salons of koffiehuizen, dus spotprenten waren dé manier om de massa te bereiken. Marie-Antoinette werd ‘L’Austrichienne’ genoemd, de ‘Oostenrijkse teef’. Ze werd neergezet als hond, als gans, als lesbienne, als minnares van generaal Lafayette die naast haar in een prent een enorme penis berijdt als was het een paard, nee, tekenaars schuwden het obscene allerminst. Piemels, poezen, drank en schijt maakten de autoriteiten ordinair en dus twijfelachtig.

Zo rekende Frankrijk eind 18e eeuw af met het absolutisme. Er kwam een revolutie. Hoofden werden op staken gespietst. Tja, dat is nu een gewoonte waar de fundamentalisten zich helaas wél in kunnen vinden.

Na Napoleon en de periode van Restauratie, kwam in 1830 burgerkoning Louis-Phillipe aan de macht. Datzelfde jaar begon Charles Phillipon het tijdschrift La Caricature. Fameus werd de tekening van het hoofd van de koning als peer. Tekenaar Phillipon ging de gevangenis in, moest een boete betalen, maar verweerde zich door in een tekening de koningskop in vier beelden te laten transformeren tot peer, met als verdediging: het ís toch gewoon zo jongens, het hoofd van de koning lijkt toch op een peer? Uiteindelijk kon je in Parijs niet meer om het stuk fruit heen: het werd een running gag –  de beeltenis hing op honderden muren. Een Duitse bezoeker meldde: “de glorie van het koninklijke hoofd is verleden tijd; mensen zien alleen nog maar een peer.”

Tussen 1852 en 1881 gold de wet dat degene die afgebeeld werd persoonlijke autorisatie moest geven voor publicatie. Een oplossing werd gevonden in het afbeelden van politici als dieren: ganzen, oesters, varkens en ezels. De wet zelf werd zo ook op de hak genomen in het blad La Jeune Garde. De prent uit 1880 toonde een dierentuin. De begeleidende tekst luidde: ‘het is verboden stenen naar de dieren te gooien, zonder hun toestemming’. De tekening droeg de titel ‘de vrijheid van het potlood’ en had dus inderdaad vandaag gemaakt kunnen zijn.

Natuurlijk, ook andere landen hebben een geschiedenis van spotprenten, misschien begon die traditie zelfs wel in de 17e-eeuwse Hollandse drukkerijen. En ook de Engelse cartoons zijn zeer de moeite waard, maar nooit zijn ze zo anarchistisch, robuust of ordinair als de tekeningen uit Frankrijk. Heilige huisjes bestaan daarin nauwelijks. Charlie Hebdo vertegenwoordigt die traditie waarin zonder aarzeling de Vader, de Zoon en de Heilige Geest anale seks hebben. Waarin Sarkozy altijd de duivel is en de paus dragqueen of pedofiel. Waarin Marie Lepen zich van onder een Hitlersnorretje scheert en waarin Mohammed pornografische poses aanneemt.

Vulgair inderdaad. Net als de prenten over Marie-Antoinette. Speels inderdaad. Net als de peerprenten van Phillipon. En grappig inderdaad, zoals de dierentuin vol politici. Tenminste. Ja, grappig. Toch?

Een schunnige spotprent van Marie-Antoinette.

Napoleon III als varken.

Charles Phillipons’ tekening van Louis-Phillipe als peer.

Podcast: Embed