Sommige docenten leren je wat je nodig hebt om je tentamen te halen en verdwijnen daarna uit je leven. Je denkt nooit meer aan ze en vergeet de dingen die in de boekjes stonden. Maar anderen weten je te raken. Ze zijn bevlogen en weten je mee te slepen in hun logica. Die vergeet je dus nooit meer. Ronald Hünneman had zo’n docent. Afgelopen maandag was hij bij ons in de studio en besprak in zijn column de nalatenschap van een bijzondere vrouw en filosoof: Else Barth. Hieronder terug te luisteren of te lezen.

 

ELSE MARGARETE BARTH

26 januari 2015

Ronald Hünneman

Op 6 januari jongstleden overleed op 86-jarige leeftijd de Noors Nederlandse filosoof Else Barth. Professor Barth werkte van 1977 tot 1993 aan de Rijksuniversiteit van Groningen. Ze was een bewogen filosoof en een bevlogen docent. Ze was wetenschapper, een logicus, wiskundige, en ze werd een kritische denker die haar pijlen richtte op filosofie, cultuur en maatschappij.

De titels van haar boeken en artikelen verraden haar achtergrond: “De logica van lidwoorden in traditionele filosofie,” “Van axioma naar dialoog”, “Logica en politieke cultuur” en “De algemene hond en het niets.”

Barth was een scherpe filosoof die maatschappelijke verschijnselen met een exact wetenschappelijk mes ontleedde. En juist door die strenge wetenschappelijkheid deinsde ze er niet voor terug om stevige kritiek te leveren. Ze viel de door iedereen bewonderde wiskundige Brouwer aan. Ze was feministe, en formuleerde heldere bezwaren tegen vrouwenstudies. Ze fileerde homeopaten en Marxisten, en nog wel op dezelfde logische gronden.

Else Barth had niet zomaar een mening. Je kon haar, bij wijze van spreken, niet eventjes bellen voor een leuke quote. Als ze kritiek leverde dan deed ze dat op basis van een doorwrochte analyse, en zeker niet in één of twee tweets.

Laat ik één voorbeeld geven uit haar omvangrijke werk. Het boek “Van axioma naar dialoog”, dat Barth samen met haar Groningse collega Erik Krabbe schreef, lijkt op het eerste gezicht een zuiver logisch wiskundig geschrift. Er staan formules in, afleidingen, schema’s en semantische tableaus. Het bevat bewijzen en metabewijzen (dat zijn bewijzen over wiskundige bewijzen). Ik heb dan ook niet de illusie dat velen het ter hand zullen nemen, laat staan lezen. Toch schrijven Barth en Krabbe in de inleiding: “De relatie tussen logica, filosofie en onze cultuur in de breedste zin van het woord is mogelijk en waardevol. Dit boek is geschreven voor filosofen, maar ook voor onderzoekers en studenten politieke wetenschap, communicatie, rechten, sociologie, economie, cognitieve psychologie, theologie en cultuurwetenschappen.”

In dit boek zetten Barth en Krabbe uiteen dat redeneren, rationaliteit en logisch nadenken historisch gezien zijn opgevat als zaken die zich in het hoofd van individuen afspelen. Iemand redeneert, zij denkt na, Gerda maakt een logische afleiding. Met andere woorden, iedereen heeft haar of zijn eigen gedachten en is daarvoor als enige verantwoordelijk.

Barth en Krabbe laten echter zien dat er ook een dialogische opvatting mogelijk is. Ze beschrijven logica, rationaliteit en redeneren als voortkomend uit de rechten en plichten die je hebt in een dialoog. Bijvoorbeeld, “Als jij dit en dit beweert, dan heb ik het recht dit en dit aan jou vragen” of “Iemand die een standpunt inneemt heeft ook de plicht het te verdedigen.” Voor Barth en Krabbe ontstaan rationaliteit, logica en redeneren dus in een dialoog tussen mensen. Of iemand redelijk is blijkt pas als zij een dialoog aangaat.

Plaats dit idee nu eens op de huidige ophef rond de aanslag op Charlie Hebdo, en stel uzelf de volgende vragen: Met wie heb ik mijn standpunt over terrorisme en Islam stevig bediscussieerd? Met vrienden en bekenden? Met collega’s? Ja? Dan is uw standpunt, als u het tenminste met succes hebt verdedigd, rationeel en geldig voor uw vrienden, bekenden en collega’s. Hebt u ook stevig gediscussieerd met moslims? Hebt u zich gehouden aan uw verdedigingsplicht? Hebt u het weten verdedigen tegenover hen? Hebt u het standpunt van de moslims begrepen en op redelijke wijze bevraagd? Nee? Nee, u hebt niet met serieuze, slimme moslims gediscussieerd? Hoe durft u dan te beweren dat u een redelijk standpunt hebt? Hoe durft u dan uw zinnen te beginnen met “Ik ben ervan overtuigd dat…”? Met hoeveel recht kunt u dan zeggen dat u de discussie hebt begrepen? U bent als een volwassene die een potje voetbal van een collega wint en dan een shirt gaat dragen met Messi erop.

Else Barth heeft altijd aangedrongen op een dialoog, en dan een dialoog waarin de deelnemers zich houden aan hun rechten en plichten. Dus geen twistgesprek tussen twee partijen die zo hard, fanatiek of humoristisch mogelijk hun standpunt uitdragen. Maar een dialoog waarin je verplicht bent in te gaan op wat de ander zegt. Waarin je het recht hebt de ander vragen te stellen. Waarin je desgevraagd je eigen standpunt op zinnige wijze moet verdedigen. Dergelijke dialogen brengen rationaliteit, en vormen het fundament van een redelijke, democratische cultuur.

Terrorisme vernietigt (per definitie) iedere dialoog. Het is de meest gewelddadige vorm van de wereld verdelen in wij en zij, om daarna de discussie te winnen door de ander weg te vagen en bang te maken. Roepen dat iedere Moslim sowieso onredelijk is, is een minder gewelddadige vorm van hetzelfde. Net zoals suggereren dat alle religies tot geweld leiden. Of doen alsof je moslims begrijpt door uit de Koran te citeren. Het ondermijnt allemaal de mogelijkheden tot dialoog en daarmee iedere vorm van redelijkheid.

En spotprenten? Nodigen die uit tot een dialoog? Zijn dat zetten in een discussie? Zijn die bedoeld om de ander op redelijke wijze te bevragen? Hebben tekenaars de plicht desgevraagd hun prent uit te leggen en te verdedigen? Horen spotprenten zomaar bij een redelijke, democratische cultuur?

Haar boek had ook “Van Spotprent tot Dialoog” kunnen heten.

Barths denkbeelden doen ertoe. En dan heb ik mij nog tot slechts één aspect beperkt: de plicht om eigenzinnig vrijdenken om te zetten in een redelijke dialoog.

De filosofie van Else Barth leeft.

Podcast: Embed